کیهان‌شناسی رسمی ایرانیان در اواخر دورهٔ فتحعلی شاه قاجار

از کتاب مسافرت به ایران، نوشتهٔ مُریتز فون کُتزبوئه^* (فرزند اوگوست فون کُتزبوئه)، از همراهان سفیر کبیر روسیه که در سال ۱۸۱۷ به ایران و درباره فتحعلی شاه آمدند:

منجم دست روى صفحه‏اى از کتاب خود که پر از نقاط سیاهى که شاید صور شیاطین بود نهاده پرسید علت وزش بادها چیست؟ گفتم انقباض و انبساط متناوب حجم هوا که زمانى از حرارت اشعه آفتاب منبسط و زمانى از غروب‏ کردن آفتاب و نقصان درجه حرارت منقبض شده تخلیه حاصل میشود و هوا بشدت یا ضعف رو بدان قسمت مى‏رود در چنین موارد وضعیتى که حادث میشود باد مى‏نامیم و بامتدادات مختلفه ممکنست سیر کند، بعلاوه گفتم هواى اطراف کره زمین حدى دارد که از آن ببعد ابر و پس از آن خلأ شروع مى‏شود که محیط گردش دیگر ستارگانست.

منجم ایرانى فریاد برآورد و گفت عجب خلط مبحثى مى‏کنند، اروپائیان به آثار توجهشان خیلى کم است و بیشتر مبدأ و سبب را جستجو مى‌‏کنند، حتى در موضوع چیزهایى که بچشم مى‌‏بینند. ولى بدانید که باد ماده‏‌اى است که به‌خودى خود وجود داشته و دائم در حرکت است و تمام فضائى را که اشیاء مرئى و غیر مرئى در آن حرکت مى‌‏کند فرامی‌گیرد. اگر باد نبود ستارگان دنباله‌‏دار را چه چیز مى‌‏آورد، فقط باد است که در گردش خود هادى و محافظ آنها است، گاه قدرتشان را کم و گاه زیاد مى‌‏کند چه باد از اعظم نعماى الهى است.

این تعبیر منجم در آب و هوایى به گرمى ایران که اگر باد نبود مردم هلاک می‌شدند عقلى بنظر می‌رسد.

منجم در اداى آخرین کلمات خود کتاب را ورق زده از مشاهدهٔ صفحه‌‏اى که بر آن کراتى منقوش و صورت مهیبى هم بالاى آن کشیده بودند آثار وجد و سرور در صورتش پدید آمد، پرسید در موضوع گردش اجرام سماوى چه گمان می‌کنید؟ آیا می‌گوئید آفتاب متحرک است یا ساکن؟ گفتم بقولى که منجمین ما نیز برآنند بی ‏حرکت است. گفت ما چنین نمى‌‏پنداریم، مگر همه چیز براى زمین و سلطان با اقتدار ما خلق نشده؟ آیا طبیعى نیست که زمین مرکز عالم باشد؟ خدا را بآنچه کرده باید شکر کرد.

* Moritz von Kotzebue