سرشت تبیین تاریخی در اندیشه‌ی ابن خلدون
مقاله‌ی بنده و دکتر جمشیدی‌ها تحت عنوان «سرشت تبیین تاریخی در اندیشه‌ی ابن خلدون» در مجله‌ی تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری (که نام یک شماره در میان مجله‌ی تاریخ اسلام) دانشگاه الزهرا (س) منتشر شد. متاسفانه مجله وبسایت به‌روزی ندارد. روی مگیران هم علی‌رغم گذشت چند ماه از انتشار مجله، هنوز نمایه نشده است. این مقاله به نوعی بسط و تعدیل نظریه‌ی مرحوم محسن مهدی پیرامون «برهان تاریخی» و «تعلیل تاریخی» در اندیشه‌ی ابن خلدون است.
متن کامل مقاله را از اینجا دریافت کنید.
چکیده
ابن‌خلدون در مقدمه‌ی خود گونه‌ای از اندیشه‌ی تاریخی را مطرح کرده است که با تاریخ‌نگاری رایج عصر خود و حتی پس از آن، تفاوت‌های آشکاری دارد. در این شیوه به جای تأکید بر وقایع و فقط نقل اخبار، بر یافتن سرشت وقایع تاریخی، علت وقوع آن و تأثیرات آن بر حوادث دیگر تأکید می‌شود. این رویکرد به تاریخ که می‌توان تاریخ علمی، سنجیده و اندیشیده و به بیان دیگر منطق تاریخ خواند، روشی دارد که مقدمه‌ی ابن‌خلدون در بیان گام‌ها و چند و چون آن صراحتی ندارد. هرچند محتوای مقدمه‌ی ابن‌خلدون، تأسیس علمی تحت عنوان علم عمران است که بتوان به کمک آن تاریخ نقلی را به سطح تاریخ برهانی و عقلی ارتقاء داد، اما ابن‌خلدون جدای از فقراتی که به نقل اخبار گذشته اختصاص می‌دهد، هیچ‌گاه به صراحت از روش چگونگی توضیح و تبیین تاریخی سخن نمی‌گوید. بدین ترتیب علم عمران متکفل شناخت سرشت اجتماعات بشری و طبایع انسانی می‌شود که خود به فهم تاریخی ما کمک می‌کند. اما مسئله‌ی دشوار این است که پس از آگاهی از سرشت و طبایع جوامع انسانی چگونه به نقد اخبار تاریخی و تبیین واقعیت‌های تاریخی بپردازیم؟ به بیان دیگر علم عمران ابن‌خلدون، چه رویکردی برای تبیین خبر تاریخی، چه از دیدگاه منفی و نقادی و چه از دیدگاه مثبت و ایجابی دارد؟ در این مقاله کوشیده‌ایم از خلال مقدمه، به منطق تبیین و علیت تاریخی در اندیشه‌ی ابن‌خلدون پی ببریم. نتیجه‌ی بررسی مقدمه نشان می‌دهد که منطق علم عمران، نوعی حکمت در معنای عام است که واجد ضرورت مادی و طبیعی است، نه ضرورت عقلی و نظری. هدف علم عمران نیز برهانی کردن تاریخ است، ولی ماده‌ی این برهانی‌سازی تنها عقل نیست، بلکه هم علوم عقلی (مانند فلسفه‌ی طبیعی) و هم علوم نقلی (نظیر فقه و نصوص دینی) در این برهانی‌سازی به کمک مؤلف مقدمه می‌آیند.
واژگان کلیدی: مقدمه‌ی ابن‌خلدون، تاریخ نقلی، منطق تاریخ، تبیین تاریخی، علیت تاریخی.