گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب دربارهٔ کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه»
متن ادامه گفتگوی مکتوبی است با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) که ۱۸ مرداد ۱۳۹۸ در پایگاه اینترنتی این خبرگزاری منتشر شد. متن این گفتگو در ادامه آمده است. عکس استفاده شده در خبر مربوط به چلسه‌ای است که سال گذشته در خبرگزاری ایکنا برگزار شد و تزئینی است!
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - احمد ابوالفتحی: کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» نوشته محسن صبوریان که پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشرش کرده، تلاشی است برای پر کردن خلاء مطالعات جامعه‌شناختی در زمینه گسترش تشیع در ایران و دیگر کشورهای شیعه‌نشین. این اثر با رویکردی وبری و البته نه با تلاش برای ایجاد مطابقت نعل به نعل بین نظرات وبر با وضعیت ایران به سراغ موضوع مورد بررسی‌اش رفته است. صبوریان در این گفت‌وگو توضیحات مفیدی درباره مباحث مطرح در کتابش ارائه می‌دهد.
آن‌گونه که از مقدمه برمی‌آید این کتاب برگرفته از رساله دکترای شماست. از اساس چه شد که به این موضوع علاقه‌مند شدید؟
در سنت‌های عقلانی در تمدن اسلامی، کهن‌ترین سنت، سنتِ فقهی است. سنت فقهی به ویژه فقه شیعی امامی پس از صفویه، به مهم‌ترین سنت عقلانی در ایران هم بدل شده است. به دلیل اهمیت سنت فقهی است که توضیح گفتمانی بسیاری از تحولات سیاسی و اجتماعی معاصر، پایه‌ای در توضیح تحولات فقه و اندیشه فقها دارد. البته این به معنای تأثیر یکسویه‌ی اندیشه‌ی فقهی بر سایر ساحت‌های اندیشه و حیات اجتماعی نیست، بلکه در واقع امر رفت و برگشت و بده بستانی میان این دو حوزه وجود دارد که این پژوهش تلاشی برای روشن کردن برخی از ساحت‌های آن است.
فقه و اندیشه فقها، از محقق کرکی به این سو و به ویژه در مکتب استاد کل وحید بهبهانی، تأثیرات چشمگیر سیاسی و اجتماعی در ایران و عراق داشته است. گذشته از آن از اواخر قاجار و به ویژه از مشروطه به این سو، اندیشه‌های فقهی، اهمیت سیاسی مضاعفی در ایران پیدا کرد که هرگونه توضیحی پیرامون تحولات ایران و اصولاً جامعه‌شناسی تاریخی ایران متوقف به فهم آن است.
در اندیشه بسیاری از کلاسیک‌های جامعه‌شناسی، انفکاکی میان تاریخ و نظریه اجتماعی قابل تصور نیست. علاقه اصلی من هم در جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی تاریخی است و از این منظر به مسئله تاریخی ایران پرداخته‌ام. با توضیحی که پیرامون سنت فقهی در تمدن اسلامی، به ویژه ایران در دوران معاصر دادم، مشخص شد که یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که می‌تواند توضیح‌دهنده تحولات اخیر سیاسی و اجتماعی در ایران باشد، توجه به تشیع است. بدین‌سان توجه من به تشیع امامی از منظر اجتماعی و حاملان و متولیان نهاد دین بوده است. مهم‌ترین تحولی که در دو سده‌ی اخیر در نهاد دین اتفاق افتاده، شکل‌گیری نهادی متمرکز در تشیع بوده که متولی شرعیات است و مرجعیت تقلید نامیده شده است. پژوهش من متکفل بررسی تاریخ شکل‌گیری و تحولات بعدی این نهاد تا انتهای پهلوی اول است.
