نقد کتاب تکوین نهاد مرجعیت

فاضل ارجمند آقای کامران محمد حسینی نقدی درمورد کتاب تکوین نهاد مرجعیت تقلید منتشر کرده‌اند. بریده‌ای از این نقد را در اینجا می‌آورم. متن کامل را روی سایت ایشان مشاهده کنید.

- - -

نگاهی انتقادی به کتاب تکوین نهاد مرجعیت تقلید، نوشته محسن صبوریان، نشر پژوهشگاه فرهنگ وزارت ارشاد، سال ۱۳۹۸

کتاب با فصلی در شرح برخی نظریات ماکس وبر آغاز شده است، فصلی که قرار است چارچوب نظری تحقیق را تشکیل دهد. بنابر ادعای این فصل، صورتبندی کتاب بر مفهوم دیوانسالاری وبر بنا شده است. اما در واقع، آنچه در دیگر بخش‌های کتاب آمده، ارتباط استواری با این فصل مقدماتی ندارند. با اینکه نویسنده در این فصل مقدماتی شرحی مختصر از آنچه دیوانسالارانه شدن نهاد مرجعیت تقلید شیعه نامیده، ارائه کرده است، اما در ادامه کتاب چنان که انتظار است، به بسط ارتباط چارچوب مفهومی برگزیده شده با داده‌های تاریخی نپرداخته است. در واقع، غیر از فصل چارچوب پژوهش، باقی کتاب تنها شرحی است تاریخی (و تا حدود زیادی تکراری) از قدرت‌گیری مرجعیت شیعه در عرصه اجتماعی و سیاسی. این چیزی است که نویسنده در فصل مقدماتی نامش را نهادینه شدن روحانیت و مرجعیت تقلید گذارده است، اما متاسفانه بیش از آنکه روند تمرکز دیوانسالارانه نهاد مرجعیت در کتاب مطرح شود، روند بوروکراتیزه شدن دولت‌ها بخصوص از نیمه عصر قاجار موضوع حجم بزرگی از کتاب است.

نویسنده مدعی است نهاد روحانیت در عصر قاجار به تمرکزی دیوانسالارانه دست یافت. ماجرا از این قرار است که نظریه‌پردازی درباره جایگاه علما در جامعه شیعی، از عصر غیبت آغاز شد و در عصر صفوی و بعد از آن در عصر قاجار نظریه نیابت علما از امام معصوم و توسعه حدود اختیارات نایب امام شکلی تمام یافت. همزمان نظریات فقهی درباره جواز استفاده علما از خمس در جهت امور عامه مسلمانان توسعه یافت و درآمد کافی برای استقلال علما از حکومت‌ها، در عصر پس از صفوی فراهم شد. با کوچ مجتهدان ایرانی به نجف بعد از سقوط صفویان و تجمع مجتهدان بلند مرتبه در نجف در عصر قاجار، تمرکز جغرافیایی لازم نیز برای تشکیل نهاد مرجعیت فراهم آمد، تمرکزی که شیخ مرتضی انصاری نماینده تام و تمام آن شد و میرزای شیرازی و بعدا آیت الله بروجردی دیگر نمایندگان آن بودند.

پادکست معرفی کتاب از مجلهٔ مباحثات

مجلهٔ مباحثات پادکستی برای معرفی و بررسی کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید» منتشر کرده است.

تشکر از زحمتی که دوستان مباحثات کشیده‌اند و معرفی شسته و رفته‌ای از کتاب ارائه داده‌اند.

نقد کتاب تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه

جلسهٔ نقد و بررسی کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» که توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شده است، به میزبانی همین پژوهشگاه در تاریخ ۲۶ شهریور ۹۸ برگزار شد. ناقد اول جناب آقای دکتر سید محمدعلی حسینی‌زاده استادیار گروه علوم و اندیشهٔ سیاسی دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی بودند. استاد حمید پارسانیا هم به عنوان ناقد دوم مطالبی ایراد کردند که عمدتاً از جنبهٔ همدلانه با محتوای کتاب بود.

گزارش این نشست را در خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری زیر آمده است.

ایرنا - منزلت فقیه در میانهٔ دورهٔ قاجار مرجعیت را پدید آورد.

شفقنا - نشست نقد و بررسی کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» پارسانیا: در نظام اندیشه ای شیعی عالم و فقیه سه مسئولیت دارد، فتوا، قضا و ولایت.

مهر - کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» نقد و بررسی شد.وسائل - پیش‌بینی مسیر فتوا و ولایت در آینده.

ایکنا - مرجعیت مفهومی تاریخی، متأخر و ترکیبی از «افتا» و «ولایت» است.

ایکنا - شکل‌گیری نهاد روحانیت بعد از خروج از سیستم سیاسی در دوره نادرشاه.

ایکنا - گزارش تصویری نشست نقد کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه».

شورای عالی انقلاب فرهنگی - کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه»، مسیر آینده فتوا و ولایت را قابل پیش‌بینی می‌کند.

پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات - این کتاب‌، مسیر آینده فتوا و ولایت را قابل پیش‌بینی می‌کند. (گزارش تصویری)

شبکه اجتهاد - پیش‌بینی مسیر فتوا و ولایت در آینده.

شبستان - تلاش برای تبیین تحولات مرجعیت.

شبستان - تکوین نهاد مرجعیت تقلید پدیدارشناختی است.

شبستان - نقش سیاست در نهاد مرجعیت باید بررسی شود.

روزنامه صبح‌نو - مرجعیت، ترکیبی از افتا، قضا و وِلاست.

معرفی کتاب در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)

خبرگزاری کتاب ایرنا در متنی به معرفی کتاب تکوین نهاد مرعیت تقلید شیعه پرداخته است. متن ادامه به نقل از این خبرگزاری است:

 به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «تکوین نهاد مرجعیت شیعه» نوشته محسن صبوریان که پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن را به تازگی منتشر کرده است، پژوهشی است تاریخی پیرامون مسئله تمرکز در نهادهای دین و دولت و نسبت آن با گسترش روندهای بوروکراتیک در نهاد دولت.
 
این کتاب که برگرفته از رساله دکترای نویسنده آن است، بررسی تکوین تاریخی مرجعیت تقلید شیعه در دوران معاصر را در دستور کار خود قرار داده است. حمید پارسانیا در پیش‌گفتاری که بر کتاب نوشته، بیان کرده است: کارکرد اصلی مرجعیت، فتوی و تقلید است و کارویژه اصلی ولایت، حکم و مدیریت اجتماعی.
 
تمرکز کتاب بر مطالعه ساخت نهاد مرجعیت در دوران قاجار و پهلوی اول است و چنان‌که پارسانیا گفته است: مرجعیت در دوران مزبور، مراتبی از ولایت حکم و حضور در عرصه مدیریت اجتماعی را بر عهده می‌گیرد. بر پایه مفروضی از این جنس، نویسنده در این کتاب فراز و نشیب‌های رقابت دو نهاد، یعنی نهاد دولت و نهاد روحانیت در دوران قاجار و پهلوی اول را بررسی کرده است.
 
به اعتقاد نویسنده، نهاد متمرکز مرجعیت تقلید شیعی در اواسط دوره قاجار پدید آمد. شکل‌گیری این نهاد، با تبلور نظریه اجتهاد و تقلید و توسعه نظریه تقلید، پیوند خورده است. همچنین نهاد مرجعیت، از آغاز با زعامت در پیوند بوده و آثار این پیوند را می‌توان در نهضت‌های تنباکو و مشروطه پی گرفت.

نقد کتاب جامعه‌شناسی تشیع: کتاب‌شناسی انتقادی

چندی پیش نقد کتابی بر «جامعه‌شناسی تشیع» نوشتم و به نقد کتاب علوم اجتماعی ارسال کردم. این نقد در شمارهٔ ۱۵ و ۱۶ (پاییز و زمستان ۹۶) فصلنامهٔ نقد کتاب علوم اجتماعی چاپ شده است. متن این نقد کتاب را می‌توانید در این پست مشاهده کنید.

 

مشخصاتِ کتاب: «جامعه‌شناسی تشیع: کتاب‌شناسیِ انتقادی»، سارا شریعتی و دیگران، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۹۶. شمارگان: ۱۱۰۰، قیمت: ۵۸۰۰۰ تومان.

معرفی کتاب

«کتاب‌شناسیِ حاضر، نخستین بروندادِ حدودِ چهار سال فعالیتِ جمعیِ گروهِ مطالعاتیِ جامعه‌شناسیِ تشیع است؛ گروهِ مطالعاتی‌ای که فعالیتِ خود را از اردیبهشتِ سالِ ۱۳۹۰ با سرپرستیِ دکتر سارا شریعتی و عضویتِ گروهی از دانشجویانش در دانشگاهِ تهران آغاز کرد.» (ص ۳۷) این توضیحی است که مهدی سلیمانیه و کمال رضوی، دو تن از نویسندگانِ کتاب، در یادداشتی تحتِ عنوانِ «چگونه کتاب‌شناسیِ انتقادیِ جامعه‌شناسیِ تشیع متولد شد؟» پیرامونِ این کتاب بیان کرده‌اند. این کتاب نخستین محصولِ جمعیِ گروهِ مطالعاتیِ جامعه‌شناسیِ تشیع است؛ با این حال برخی اعضایِ این گروه پیشتر رسالهٔ خود را توسطِ همین ناشر منتشر کرده‌اند. مواجهه با علومِ اجتماعی در متنِ سنت‌هایِ شیعی (آرمان ذاکری، ۱۳۹۳) و طلبه زیستن (مهدی سلیمانیه، ۱۳۹۳) دو کتابی است که محصولِ رسالهٔ کارشناسیِ ارشد نویسندگانِ آن در دانشکدهٔ علومِ اجتماعی دانشگاه تهران به راهنماییِ دکتر سارا شریعتی است. کتابِ سومی هم در موضوعِ پایگاهِ اجتماعیِ مراجعِ تقلید می‌بایست پیش‌تر از کمال رضوی منتشر می‌شد که ظاهراً گرفتارِ ممیزی شده است.

همچون دو کتابِ دیگرِ چاپ شده از اعضایِ این گروه، این کتاب هم با مقدمه‌ای از سارا شریعتی آغاز می‌شود: «مشارکتی در مطالعاتِ اجتماعی و جامعه‌شناختیِ تشیع». شریعتی بحثِ خود را با مروری بر دیدگاه‌ها و رویکردهایِ متعارف مطالعاتِ دین آغاز می‌کند: ۱) رویکردِ الهیاتی، ۲) رویکردِ فلسفی و ۳) رویکردیِ علمی. جامعه‌شناسیِ دین که مبتنی بر مشاهده و مفاهمه است، در بسترِ رویکردِ اخیر شکل گرفته است. (ص ۱۶) در ادامه نویسنده بر اهمیت یافتنِ مجددِ دین، از نیمهٔ دومِ قرنِ بیستمِ میلادی تا زمانِ حاضر سخن گفته است. در توضیحِ اهمیتِ جامعه‌شناسیِ تشیع توضیح داده است که این مذهب در ایران پس از انقلاب دیگر نه فقط در جایگاهِ دینِ رسمی، که به شکلِ هدایت‌کننده، سیاستگذار و مداخله‌کننده عمل می‌کند؛ لذا به سختی می‌توان آن‌را از امرِ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی یا حقوقی تفکیک کرد. (ص ۲۶) به بیانِ دیگر دین «دیگر مقوله‌ای صرفاً دینی نیست، بلکه به یک مسئلهٔ اجتماعی بدل شده است.» (ص ۲۷)

کتابِ حاضر «یک کتاب‌شناسیِ تا حدِ امکان جامع از تحقیقاتِ جامعه‌شناختیِ تشیع در ایران» است. (ص ۲۸) نویسندهٔ مقدمه تأکید کرده است که این کتاب‌شناسی یک کتاب‌شناسیِ انتقادی است که پس از تحلیل هر اثر، داوریِ اثر نیز مورد نظر قرار گرفته است. (ص ۲۹) بازهٔ تاریخیِ کتاب‌هایِ ارزیابی شده، ۱۳۲۲ تا ۱۳۹۱ است. بدین‌سان اولین کتاب شیعه‌گریِ کسروی (۱۳۲۲) است[1] و آخرین کتاب‌‌هایِ نقد شده هم در ۱۳۹۱ منتشر شده‌اند. کتاب‌هایِ نقد شده در ۱+۸ حوزه یا پرونده قرار گرفته‌اند که بنا به سرشتِ بینِ‌حوزه‌ایِ برخی از آن کتاب‌ها، مبنایِ تبویبِ آن‌ها، گرایشِ کلیِ آن کتاب بوده است. پروندهٔ آغازینِ کتاب، «امامت و عدالت»، به بیانِ نویسندگان، یک «فراحوزه» تلقی شده است و بر خلافِ هشت حوزهٔ دیگر در کنارِ آن شماره نخورده است. این پروندهٔ کوچک شاملِ دو کتاب از مرحوم شریعتی است: امت و امامت (۱۳۵۱) و جهت‌گیریِ طبقاتیِ اسلام (۱۳۵۹). سایرِ ۸ حوزهٔ اصلیِ کتاب که به تقریب به ترتیبِ فراوانیِ کتاب‌ها سامان یافته‌اند عبارتند از: ۱) تاریخِ اجتماعی (۲۱۵ صفحه)، ۲) روحانیت و مرجعیت (۱۳۹ صفحه)، ۳) سیاست و قدرت (۹۱ صفحه)، ۴) هنر، ادبیات و فرهنگ (۶۷ صفحه)، ۵) مناسک (اعیاد و عزاداری) (۳۷ صفحه)، ۶) عرفان و تصوف (۴۱ صفحه)، ۷) اماکنِ مذهبی و زیارت (۲۵ صفحه) و ۸) انتظار و مهدویت (۹ صفحه).

شیوهٔ نقد کتاب قدمایی: کتاب اسرار الشهادت

درباره کتاب اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات مشهور به اسرار الشهادة از آخوند ملا آقای دربندی. دو بند زیر را از کتاب شریف قصص العلماء تنکابنی است. شیوهٔ تنکابنی به عنوان مثالی از روش علما در نقد بسیار جالب است. از چنین کتاب پر ایرادی که به قول خود تنکابنی در آن اخبار «مظنون الکذب» و حتی «قطعی الکذب» آورده، ابتدا تعریف و تمجید فراوان می‌کند. بعد ضعف‌های آن‌را به اختصار می‌گوید.

و دیگر کتاب اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات است که در نهایت جودت به تحیر و حسن تحریر و فصاحت و بلاغت و سلاست و جزالت از خامهٔ آن حبر نحریر به عرصهٔ ظهور رسید و اخبار مصیبت را جمع کرده و در ضعاف این اخبار افکار ابکار و تحقیقات بی‌شمار و تدقیق بسیار و جمع بین متنافیات الاخبار فرموده که الی الان کسی به آن سبک کتاب مصیبت ننوشته.

مگر اینکه اخبار غیر معتبره در این کتاب بسیار. و ضعاف بلکه اخباری که مظنون کذب آن‌ها است بلکه گویا بعضی از آن‌ها قطعی الکذب باشند و این مایهٔ کسر قدر آن کتاب گردید و این فقیر را حاشیه بسیار بر آن کتاب است...

قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، در حالات آخوند ملا آقای دربندی.

 

کتاب با آن اخبار کذبش واقعاً قابل دفاع نیست. اما تنکابنی باز هم به حرمت اینکه چندی در کلاس درس نویسنده حاضر شده و نهایتاً به خاطر «زیادتی تغیر و سوء خلق» استاد، کلاس او را ترک کرده، با الفاظی که گذشت کتاب را معرفی می‌کند. بد نیست نقد مرحوم شهید مطهری پیرامون این کتاب را هم نقل کنم. حماسهٔ حسینی جلد ۱ ص ۵۵:

در شصت ، هفتاد سال پیش مرحوم ملا آقای دربندی پیدا شد. تمام حرفهای‌ روضة الشهداء را باضافه چیزهای دیگری پیدا کرد و همه را یکجا جمع کرد و کتابی نوشت به نام اسرار الشهادة. واقعاً مطالب این کتاب انسان را وادار می‌کند که به اسلام بگرید.
حاجی نوری می‌نویسد که ما در درس حاج شیخ عبدالحسین تهرانی بودیم (که‌ مرد بسیار بزرگواری بوده است) و از محضر ایشان استفاده می‌کردیم که سید روضه‌خوانی اهل حله آمد و کتاب مقتلی به ایشان نشان داد که ایشان ببینند معتبر هست یا نیست. این کتاب نه اول داشت و نه آخر فقط در جایی از آن نوشته بود که فلان ملای جبل عاملی از شاگردان صاحب‌معالم است. مرحوم‌ حاج شیخ عبدالحسین کتاب را گرفت که مطالعه کند.
اولا در احوال آن عالم مطالعه کرد، دید چنین کتابی به نام او ننوشته‌اند و ثانیاً خود کتاب را مطالعه کرد، دید مملو از اکاذیب است. به آن سید گفت این کتاب همه‌اش دروغ است. مبادا این کتاب را بیرون بیاوری و یا از آن چیزی نقل کنی که جایز نیست. و اساسا این کتاب نوشتهٔ آن عالم‌ نیست و مطالبش دروغ است. حاجی نوری می‌نویسد: همین کتاب دست‌ صاحب اسرار الشهادة افتاد و تمام مطالبش را از اول تا آخر نقل کرد.

 

حال تصور کنید یکی از این اهل فکر معاصر، می‌خواست این کتاب را نقد کند، چه می‌نوشت؟